Özgün adı “A Viagem do Elefante” olan Filin Yolculuğu isimli kitap Portekizli yazar, şair, gazeteci Jose Saramago (1922-2010)’nun son yapıtı. Yazar bu eserini hastalığı devam ederken tamamlıyor. Komünist Parti üyesi olması ve din hakkındaki düşünceleri ile hükümetin tepkisini çekmesi sonucu ülkesini terk ederek Kanarya Adaları’na yerleşiyor ve seksen yedi yaşında Lanzarato’da hayatını kaybediyor.
Türkçe’ye çevrisi Pınar Savaş tarafından yapılan eser Kırmızı Kedi Yayınevi tarafından basılıyor. Yüz doksan altı sayfalık kitabın kapak tasarımı Cüneyt Çomoğlu’na ait. Engizisyon mahkemelerinin Avrupa’yı kasıp kavurduğu bir dönemde Lizbon’dan Viyana’ya hediye olarak gönderilen bir filin varlığını öğrenmesi yazara ilham veriyor ve eserini filin yolculuğunun gerçekleştiği 1551 yılını anlatacak şekilde kurgulanıyor.
Saramago uzun yıllar Antonio Salazar’ın diktatörlüğüne muhalif kalınca sistem eleştirisi, hicivler içeren yapıtları ortaya çıkıyor. Eser 1551 yılında Portekiz Kralı III. Joao’nun Süleyman isimli bir fili kuzeni Kutsal Roma-Germen İmparatoru II. Maximilian’a düğün hediyesi olarak göndermesi ile başlar. Filin Subhro isminde Hintli bir bakıcısı vardır. Yolculuk çeşitli tehlikelerle dolu olsa da Subhro sakinliğiyle çevresinin hayranlığını kazanır.
Olaylar Filin etrafında gelişirken yaradılışın en büyük unsuru olmadığımızı anlatıyor satırlar arasında. Bakıcının köylülerle ve rahiple yaptığı dini tartışma, olayların başlangıcı oluyor. Bir Hindu olduğu için Hıristiyanlık hakkında kendi görüşleri olan Subhro, Hindu tanrısı Ganesh'in ardındaki efsaneyi yüceltmeye çalıştığında, bir asker tarafından peri masalları olarak küçümsenir.
Rahibin sahte kutsal su (musluk suyu) ile Fil’i kutsama bahanesi ile yaptığı girişimde yaşadıkları, onun düşüncelerinde önemli değişikliğe neden olur. “O günden sonra yanında fillerden söz edilince, ki o sisli sabah vakti, o kadar tanığın önünde yaşananlar göz önüne alınırsa pek çok kez bu konu açılmıştır, görünüşü kaba saba olan bu hayvanların son derece akıllı olduklarını, latince anlamanın yanısıra, kutsal suyla sahtesini de ayırt edebildiklerini söyleyecekti”(s;67). Ustaca, hafif dokunuşlarla, bazen alaycı ve iğneleyici bir üslupla hem sisteme, hem insana ilişkin zaafların eleştirisini yapıyor. “Kendi başlarının çaresine bakmanın bir yolunu bulacaklar, dedi evrensel olarak her derde deva kabul edilen cümlelerden birine başvurmuştu, bu tür cümleler arasında sadaka vermeyi reddettiği zavallıya sabırlı olmasını tavsiye eden cümle, kişisel ve toplumsal ikiyüzlülüğün kusursuz bir örneği olarak başı çeker”(s;87).
Kitabın yarısından sonra okuyucuyu Fil Viyana’ya ulaştığında ne olacak? sorusu düşündürmeye başlıyor.
Sıradışı bir yazar olan Jose Saramago okuyucular tarafından farklı iki uçta yorumlanıyor. Gerek Türk okuru gerekse yabancı okurlarının önemli bir bölümü kendisini; dahi ve büyük usta olarak nitelerken bir kısım okuyucu da zor okunan ve anlaşılmaz bir yazar olarak değerlendiriyor. Farklı değerlendirmeler okuyucu kitlesinin okuma alışkanlıklarıyla yakından ilişkili olabilir. Saramago nokta ve virgülden başka noktalama işareti kullanmıyor. Özel adlar bile büyük harfle başlamıyor. Özel adlardan sonra gelen ekler kesme işareti ile ayrılmamış. Usta’nın tarzına alışık olmayan okuyucular virgüllerle devam eden uzun cümleleri takip etmekte ve dikkatlerini yoğunlaştırmakta zorlanıyorlar. Okuyucuların diğer bir öne sürdükleri konu ise diyalog belirteçlerinin olmaması. Dedi, dedim, ekledi gibi diyalog belirten veya diyaloğu kapatan kelimeler de kullanılmamış. Konuşma -, veya tırnak “ işareti yerine virgüllerle ayrılarak belirtilen konuşan kişi değişikliği, bu tarza alışkın olmayan okuyucuyu zorlarken, ustanın hayranları diyalogları takip etmekte zorlanmadıklarını söylüyorlar. Usta her diyalog kişisi değiştiğinde metnin gidişinde minik ipuçlarıyla bu diyaloğun kime ait olduğunu bildiriyor zaten. Bu yaklaşımı seven ve yazarın tarzına alışkın okurlar kitapla bütünleşmelerinin çok daha kolay olduğunu ifade ediyorlar. Saramago arasıra metnin içinde yazar olarak kendini gösterip 1550’ li yıllardan günümüze mesajlar gönderiyor.
KAYNAKLAR
1. https://www.latimes.com/archives/la-xpm-2010-sep-05-la-ca-jose-saramago-20100905-story.html?_amp=true
2. https://amp.theguardian.com/books/2010/jul/24/elephants-journey-jose-saramago-review
3. http://booksinmyview.blogspot.com/2010/10/elephants-journey-by-jose-saramago.html?m=1
4. Filin Yolculuğu. Jose Saramago. Kırmızı Kedi Yayınevi.
